DONATE NOW - UPI
बाल-काण्ड > विश्वामित्र का तप मेनका द्वारा भंग
On Vishvamitra's performing severe ascesis Brahma accords the sageship of 'Great-sage'
to him, whereas Vishvamitra's ambition is to acquire the sageship of a 'Brahma-sage'
Absolute-sageship. In the meanwhile, the celestial wench Menaka arrives at that
place and Vishvamitra is enticed by her beauty and spends some years with her. Later,
on realising the he should have won over lust, he further undertakes severe ascesis,
by which gods are perturbed.
पूर्णे वर्ष सहस्रे तु व्रत स्नातम् महामुनिम् |
अभ्यागच्चन् सुराः सर्वे तपः फल चिकीर्षवः || १-६३-१
अभ्यागच्चन् सुराः सर्वे तपः फल चिकीर्षवः || १-६३-१
"When thousand years are completed in ascesis and when that great saint Vishvamitra
took a bath of solemnity, all the gods have come forward wishing to accord the fruit
of that ascesis to Vishvamitra." Thus Sage Shataananda continued the legend of Vishvamitra.
[1-63-1]
अब्रवीत् सु महातेजा ब्रह्मा सु रुचिरम् वचः |
ऋषिः त्वम् असि भद्रम् ते स्व अर्जितैः कर्मभिः शुभैः || १-६३-२
ऋषिः त्वम् असि भद्रम् ते स्व अर्जितैः कर्मभिः शुभैः || १-६३-२
"The very highly resplendent Brahma spoke to him with highly palatable words, 'you
have now become a kingly sage by virtue of auspicious deeds you have personally
undertaken, let safeness betide you.' [1-63-2]
तम् एवम् उक्त्वा देवेशः त्रिदिवम् पुनः अभ्यगात् |
विश्वामित्रो महातेजा भूयः तेपे महत् तपः || १-६३-३
विश्वामित्रो महातेजा भूयः तेपे महत् तपः || १-६३-३
"On speaking to Vishvamitra in that way Brahma returned to heaven, and that highly
vigorous Vishvamitra again performed a great ascesis. [1-63-3]
ततः कालेन महता मेनका परम अप्सराः |
पुष्करेषु नर श्रेष्ठ स्नातुम् समुपचक्रमे || १-६३-४
पुष्करेषु नर श्रेष्ठ स्नातुम् समुपचक्रमे || १-६३-४
Then at a long lost time Menaka, the prominent apsara, celestial wench, has arrived
and started to swim for sport in that holy lake. [1-63-4]
ताम् ददर्श महातेजा मेनकाम् कुशिक आत्मजः |
रूपेण अप्रतिमाम् तत्र विद्युतम् जलदे यथा || १-६३-५
रूपेण अप्रतिमाम् तत्र विद्युतम् जलदे यथा || १-६३-५
"That great resplendent sage Vishvamitra has seen Menaka who is incomparable in
her mien and comparable to an electric-flash in a black-cloud, while she is swimming
in the holy lake. [1-63-5]
दृष्ट्वा कन्दर्प वशगो मुनिः ताम् इदम् अब्रवीत् |
अप्सरः स्वागतम् ते अस्तु वस च इह मम आश्रमे || १-६३-६
अनुगृह्णीष्व भद्रम् ते मदनेन सु मोहितम् |
अप्सरः स्वागतम् ते अस्तु वस च इह मम आश्रमे || १-६३-६
अनुगृह्णीष्व भद्रम् ते मदनेन सु मोहितम् |
"On seeing her the sage having gone under the sway o Love-god said this to her,
'oh, apsara, you are welcome, I invite you to bide in my hermitage. Oblige me who
am bewitched by Love-god for you. You be safe. [1-63-6, 7a]
इति उक्ता सा वरारोहा तत्र वासम् अथ अकरोत् || १-६३-७
तपसो हि महाविघ्नो विश्वामित्रम् उपागतम् |
तस्याम् वसन्त्याम् वर्षाणि पंच पंच च राघव || १-६३-८
विश्वामित्र आश्रमे सौंय सुखेन व्यतिचक्रमुः |
तपसो हि महाविघ्नो विश्वामित्रम् उपागतम् |
तस्याम् वसन्त्याम् वर्षाणि पंच पंच च राघव || १-६३-८
विश्वामित्र आश्रमे सौंय सुखेन व्यतिचक्रमुः |
"When he said thus to her, oh, Raghava, then she made a stopover there and ten years
rolled by comfortably, and oh, gentle Rama, because of her staying Vishvamitra is
indeed faced with a great hindrance in his ascesis. [1-63-7b, 8, 9a]
अथ काले गते तस्मिन् विश्वामित्रो महामुनिः || १-६३-९
स व्रीड इव संवृत्तः चिन्ता शोक परायणः |
बुद्धिर् मुनेः समुत्पन्ना स अमर्षा रघुनंदन || १-६३-१०
स व्रीड इव संवृत्तः चिन्ता शोक परायणः |
बुद्धिर् मुनेः समुत्पन्ना स अमर्षा रघुनंदन || १-६३-१०
"Then after the lapse of that ten year period Vishvamitra became doleful with distress
and he is enwrapped in humiliation, as it were, and, oh, Rama, Raghu's legatee,
then a resentful thought occurred to him. [1-63-9b, 10]
सर्वम् सुराणाम् कर्म एतत् तपो अपहरणम् महत् |
अहो रात्रा अपदेशेन गताः संवत्सरा दश || १-६३-११
काम मोह अभिभूतस्य विघ्नो अयम् प्रत्युपस्थितः |
अहो रात्रा अपदेशेन गताः संवत्सरा दश || १-६३-११
काम मोह अभिभूतस्य विघ्नो अयम् प्रत्युपस्थितः |
" 'All this is the mischief of gods to defraud me of the great merit of my ascesis.
Ten years have rolled by as if they are just a day and a night. Furthermore, I who
am under the influence of lust and lure had to encounter this hindrance in my ascesis.
[1-63-11, 12a]
स विनिःश्वसन् मुनिवरः पश्चात्तापेन दुःखितः || १-६३-१२
भीताम् अप्सरसम् दृष्ट्वा वेपन्तीम् प्रांजलिम् स्थिताम् |
मेनकाम् मधुरैः वाक्यैः विसृज्य कुशिक आत्मजः || १-६३-१३
उत्तरम् पर्वतम् राम विश्वामित्रो जगाम ह |
भीताम् अप्सरसम् दृष्ट्वा वेपन्तीम् प्रांजलिम् स्थिताम् |
मेनकाम् मधुरैः वाक्यैः विसृज्य कुशिक आत्मजः || १-६३-१३
उत्तरम् पर्वतम् राम विश्वामित्रो जगाम ह |
"Oh, Rama, that best saint suspired heavily when he became emotional with reparation.
But on seeing the scared celestial wench Menaka, who is shivering and waiting with
suppliantly adjoined palms, he sent her away with pleasant words, and he that Vishvamitra
indeed went to the northern Himalayan mountain. [1-63-12b, 13, 14a]
स कृत्वा नैष्ठिकीम् बुद्धिम् जेतु कामो महायशाः || १-६३-१४
कौशिकी तीरम् आसाद्य तपः तेपे दुरासदम् |
कौशिकी तीरम् आसाद्य तपः तेपे दुरासदम् |
"He that highly celebrated sage who made a resolve to attain a sang-froid temperament
and to vanquish lust, performed an unsurpassable ascesis on reaching the riverbank
of River Kaushiki. [1-63-14b, 15a]
तस्य वर्ष सहस्राणि घोरम् तप उपासतः || १-६३-१५
उत्तरे पर्वते राम देवतानाम् अभूत् भयम् |
उत्तरे पर्वते राम देवतानाम् अभूत् भयम् |
"Oh, Rama, while he reverently performed an unspeakable ascesis for a thousand years
on the northern mountain, namely Himalayas, then fear occurred to gods. [1-63-15b,
16a]
अमंत्रयन् समागंय सर्वे स ऋषि गणाः सुराः || १-६३-१६
महर्षि शब्दम् लभताम् साधु अयम् कुशिक आत्मजः |
महर्षि शब्दम् लभताम् साधु अयम् कुशिक आत्मजः |
"All gods coming together with assemblages of sages have approached Brahma and conveyed
that, 'this Vishvamitra, the son of Kushika, may duly be given the epithet of 'Maharshi,
Exalted Sage.' [1-63-16b, 17a]
देवतानाम् वचः श्रुत्वा सर्व लोक पितामहः || १-६३-१७
अब्रवीत् मधुरम् वाक्यम् विश्वामित्रम् तपो धनम् |
अब्रवीत् मधुरम् वाक्यम् विश्वामित्रम् तपो धनम् |
"On listening the advice of gods, Brahma, the Grandparent of all the worlds, spoke
these pleasant words to the ascetically wealthy Vishvamitra. [1-63-17b, 18a]
महर्षे स्वागतम् वत्स तपसा उग्रेण तोषितः || १-६३-१८
महत्त्वम् ऋषि मुख्यत्वम् ददामि तव कौशिक |
महत्त्वम् ऋषि मुख्यत्वम् ददामि तव कौशिक |
" 'Oh, exalted sage, I welcome you my dear, as I am gladdened by your stern ascesis,
oh, Kaushika, I bestow upon you the sublimity and supremacy among sages.' [1-63-18b,
19a]
ब्रह्मणः स वचः श्रुत्वा विश्वामित्रः तपो धनः || १-६३-१९
प्रांजलिः प्रणतो भूत्वा प्रत्युवाच पितामहम् |
प्रांजलिः प्रणतो भूत्वा प्रत्युवाच पितामहम् |
" 'And on hearing the words of Brahma he that ascetically wealthy Vishvamitra became
obeisant and replied the Grandparent adjoining his palms suppliantly. [1-63-19b,
20a]
ब्रह्मर्षि शब्दम् अतुलम् स्व अर्जितैः कर्मभिः शुभैः || १-६३-२०
यदि मे भगवान् आह ततो अहम् विजित इन्द्रियः |
यदि मे भगवान् आह ततो अहम् विजित इन्द्रियः |
" 'If your Godhead had said that I am a Brahma-sage, a sageship acquired personally
by my pious deeds, rather than an exalted sage, then I would have become one who
is really self-conquered.' Thus Vishvamitra said to Brahma. [1-63-20, 21a]
तम् उवाच ततो ब्रह्मा न तावत् त्वम् जित इन्द्रियः || १-६३-२१
यतस्व मुनि शार्दूल इति उक्त्वा त्रिदिवम् गतः |
यतस्व मुनि शार्दूल इति उक्त्वा त्रिदिवम् गतः |
"Brahma then said to him, 'your senses remain unconquered as such, oh, tigerly sage,
make an effort for it.' Saying so Brahma went heavenward. [1-63-21b, 22a]
विप्रस्थितेषु देवेषु विश्वामित्रो महामुनिः || १-६३-२२
ऊर्ध्व बाहुः निरालंबो वायु भक्षः तपः चरन् |
ऊर्ध्व बाहुः निरालंबो वायु भक्षः तपः चरन् |
"While the gods who came here along with Brahma have returned, that great sage Vishvamitra
undertook another round of ascesis by standing in levitation, upraising his arms,
and subsisting on air alone. [1-63-22b, 23a]
धर्मे पंच तपा भूत्वा वर्षासु आकाश संश्रयः || १-६३-२३
शिशिरे सलिले शायी रात्रि अहानि तपो धनः |
एवम् वर्ष सहस्रम् हि तपो घोरम् उपागमत् || १-६३-२४
शिशिरे सलिले शायी रात्रि अहानि तपो धनः |
एवम् वर्ष सहस्रम् हि तपो घोरम् उपागमत् || १-६३-२४
"In summer he became the Five-Fire Ascetic, in rainy season open sky is his rooftop,
and in winter water is his reclining bed even by day or by night, and thus that
ascetically wealthy Vishvamitra indeed undertook a severe ascesis in this way, for
another thousand years. [1-63-23b, 24]
तस्मिन् संतप्यमाने तु विश्वामित्रे महामुनौ |
संतापः सुमहान् आसीत् सुराणाम् वासवस्य च || १-६३-२५
संतापः सुमहान् आसीत् सुराणाम् वासवस्य च || १-६३-२५
"While that great saint is undertaking fervent ascesis it has become a very high
burning problem to gods and even to Indra. [1-63-25]
रंभाम् अप्सरसम् शक्रः सह सर्वैः मरुत् गणैः |
उवाच आत्म हितम् वाक्यम् अहितम् कौशिकस्य च || १-६३-२६
उवाच आत्म हितम् वाक्यम् अहितम् कौशिकस्य च || १-६३-२६
"Then Indra along with all the assemblages of the Air-gods spoke to Rambha, the
celestial wench, words that are advantageous to himself, but disadvantageous to
the son of sage Kushi, namely Vishvamitra." Thus Sage Shataananda continued his
narration. [1-63-26]
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये बाल काण्डे त्रि षष्टितमः सर्गः